มะแข่น, มะแข่วน เป็นพืชสมุนไพรอีกชนิดหนึ่งของชาวล้านนา ผลและใบใช้เป็นเครื่องเทศชูรสอาหาร โดยผลใช้ผลสดหรือผลแห้งหรือทั้งสองอย่าง แล้วแต่ชนิดอาหาร เช่น ลาบ หลู้ แกง และอาหารพื้นเมืองและอาหารท้องถิ่น มะแข่นจะมีรสชาติเผ็ด กลิ่นฉุนแต่หอม มีสรรพคุณทางยาที่สามารถแก้หวัดได้ แหล่งที่พบมะแข่นโดยส่วนมากจะอยู่ที่ภาคเหนือของไทย โดยเฉพาะในพื้นที่สูงของจังหวัดน่านจะพบมากที่สุด และเป็นจังหวัดที่มีผลมะแข่นแห้งวางขายมากที่สุดด้วย
โดยในช่วงหลังมานี้ เมื่ออาหารเหนือเริ่มเป็นนิยมมากขึ้น ทำให้คนเริ่มรู้จักมะแข่นกันมากขึ้นด้วย และมีการนำเอามะแข่นไปทำอาหารประเภทอื่นด้วยเช่นกัน เนื่องจากมะแข่นมีกลิ่นหอมฉุนจึงช่วยลดกลิ่นคาวของอาหารประเภทเนื้อได้ เช่น นำไปคลุกเนื้อทำสเต๊ก นำไปใช้เป็นเครื่องเทศปิ้งย่างแทนหม่าล่าของจีน นำไปทำเมนูไก่ทอดมะแข่น หมูทอดมะแข่น เป็นต้น
ตำบลยอด อำเภอสองแคว จังหวัดน่าน เป็นแหล่งปลูกมะแข่นมายาวนานกว่า 240 ปี ถือว่าเป็นแหล่งปลูกมะแข่นที่มีชื่อเสียงที่สุดของไทย และมะแข่นของที่นี่ขึ้นชื่อว่าเป็นมะแข่นที่หอมกว่ามะแขว่นที่ปลูกในพื้นที่อื่น สามารถเก็บได้เป็นปีโดยที่กลิ่นก็ยังหอมอยู่เหมือนเดิม
ฤดูการเก็บเกี่ยวของมะแข่น จะอยู่ในช่วงเดือนพฤษจิกายน-เดือนธันวาคม ของทุกปี ซึ่งจะเป็นช่วงที่มะแข่นเริ่มแก่จัด โดยในแต่ละปีจะมีการจัดงานวันมะแข่นหอม ซึ่งเป็นเทศกาลประจำฤดูหนาวของทุกปีด้วย
ต้นมะแข่น จะมีอายุได้ประมาณ 20 ปี ก็จะเริ่มแห้งตาย เป็นพืชรากตื้น มีเปลือกบาง อ่อนไหวต่อไฟป่าและสารเคมีจำพวกยาฆ่าหญ้า ดังนั้นชุมชนที่ปลูกต้นมะแข่นเพื่อจำหน่ายจึงเน้นทำเกษตรแบบธรรมชาติ เน้นการตัดหญ้าแทนการพ่นด้วยสารกำจัดวัชพืช และต้องคอยเฝ้าระวังไฟป่าไม่ให้เกิดในพื้นที่เพาะปลูกของตนเอง
มะแข่นดิบ เมื่อเก็บลงมาจากต้นแล้ว จะมัดเป็นพวงเพื่อให้ง่ายต่อการเคลื่อนย้าย จากนั้นนำไปตากแดดประมาณ 6-10 วัน เพื่อให้มะแข่นแห้งสนิทก่อน จะสามารถเก็บได้นานและป้องกันการเกิดเชื้อราจากความชื้นได้
ส่วนที่หอมของผลมะแข่นคือส่วนเปลือก เวลานำไปทำอาหารจึงเลือกเอาเฉพาะส่วนนี้ ส่วนเม็ดสีดำด้านในถ้าจะนำไปทำอาหารจะต้องโขลกให้ละะเอียดก่อน สนใจสั่งซื้อสินค้าดูข้อมูลได้ที่ ตลาดมะแข่น หรือตลาดสินค้าเกษตรออนไลน์
